Indefinieten en hun waarden
Marco Degano

Stel je voor dat je de verdediging van dit proefschrift bijwoont en de zin uitspreekt: 'Iemand leest dit proefschrift.'. Je kunt 'iemand' gebruiken om te verwijzen naar een vriend die voor je zit, die je kent. Maar je kunt 'iemand' ook gebruiken om te verwijzen naar een persoon in het publiek, die je niet kent. Formele semantiek bestudeert de betekenis van natuurlijke taal, en doet dit door middel van formele logische benaderingen. Dit proefschrift richt zich op een ogenschijnlijk klein maar belangrijk aspect van natuurlijke taal: indefinieten, zoals het Nederlands 'iemand'.

In het besproken voorbeeld is de waarde [Engels: value] van 'iemand' in het eerste geval vast, terwijl in het tweede geval de waarde  varieert tussen alle mogelijke opties waarvan je denkt dat deze persoon bedoeld zou kunnen zijn. Belangrijk is dat, terwijl Nederlands 'iemand' in beide gevallen toestaat, verschillende talen specifieke vormen van indefinieten (gemarkeerde indefinieten) gebruiken die alleen kunnen worden gebruikt als je de referent kent, en vormen die alleen kunnen worden gebruikt als je de referent niet kent.

Dit proefschrift richt zich op deze en soortgelijke contrasten, met name op de zogenaamde scopale en epistemische specificiteit. In dit domein vertonen gemarkeerde indefinieten een verscheidenheid aan vormen en betekenissen in verschillende talen, wat verschillende vragen en onderzoeksdoelen oproept.

Hoe kunnen we formeel rekening houden met deze onderscheidingen tussen indefinieten? We ontwikkelen een formeel systeem, twee-gesorteerde teamsemantiek [Engels: two-sorted team semantics] (2TS), dat uit verschillende tradities put: teamsemantiek, afhankelijkheidslogica [Engels: dependence logic] en twee-gesorteerde logica [Engels: two-sorted logic]. Een indefiniet wordt geassocieerd met een variabele over een set van variabele toewijzingen, een team, dat zijn mogelijke waarden encodeert. Deze waarden kunnen verschillende afhankelijkheidsrelaties hebben met andere operatoren in de zin, wat de verschillende betekenissen en distributies van verschillende indefinieten weerspiegelt.

Wat zijn de waargenomen types van (niet-)specifieke indefinieten in verschillende talen? We laten zien hoe 2TS kan uitleggen waarom bepaalde types indefinieten worden waargenomen terwijl andere zeldzaam of niet-waargenomen zijn in termen van complexiteit en hoe gemarkeerde indefinieten een convex betekenisspectrum vormen. We bespreken hoe de waargenomen gemarkeerde indefinieten duidelijk kunnen worden weergegeven door een oppositievierkant, het Afhankelijkheidsvierkant van Oppositie genoemd. Bovendien demonstreren we hoe 2TS adequaat de verschillende klassen van gemarkeerde onbepaalde voornaamwoorden kan uitleggen.

Welke diachrone veranderingen zijn mogelijk onder gemarkeerde indefinieten? We demonstreren hoe 2TS adequaat enkele waargenomen diachrone paden kan uitleggen en andere kan uitsluiten. De 2TS formalisering geeft helder verschijnselen van semantische verzwakking weer middels implicatie. We analyseren ook verschijnselen van grammaticalisatie die vrije keus indefinieten betreffen, en verklaren ook hun distributie.

Hoe worden indefinieten gerealiseerd buiten gesproken taal? We onderzoeken de realisatie van indefinieten in gebarentalen en pleiten voor de geschiktheid van 2TS bij het modelleren van de relevante verschijnselen.

Tot slot hebben we vastgesteld hoe de formalisering van indefinieten en (niet-)specificiteit, geleverd door 2TS, waardevolle inzichten biedt in dit taalkundige domein. We hopen dat dit proefschrift heeft aangetoond dat de studie van indefinieten allesbehalve indefiniet is.